هورمونهای گیاهی
مقدمه
هورمونهای گیاهی مواد آلی میباشند که مواد غذایی نبوده، توسط گیاهان تولید میشوند، در غلظت بسیار کم یا ناچیز اثر تنظیمی
دارند و باعث ایجاد اثرات فیزیولوژیکی عمیق میشوند. میتوان گفت تمام هورمونها، تنظیم کننده رشد هستند اما تمام تنظیم
کنندههای رشد هورمون نیستند. با این تعریف شاید تصور شود که هورمون ها صرفاً جزء مواد کامالً درون ساز گیاه هستند، اما
همواره اینطور نیست زیرا هورمون ها هم در داخل اندام های گیاهی و هم به شکل سینتتیک و شیمیایی در خارج ساخته و روی
گیاه القا می شوند.
پنج گروه مختلف هورمونهای گیاهی شناخته شده که بسیاری از آنها دارای کاربردهای عملی متعدد و مهمی در کشاورزی بویژه
باغبانی هستند به شرح ذیل میباشند:
Auxines اکسینها 
Giberllines جیبرلینها 
Cytokinines سیتوکینینها 
 بازدارندههای رشد Inhibitors
Ethylene اتیلن 
عوامل موثر بر عملکرد هورمون ها
 غلظت Dosage هورمون مصرفی
 سن فیزیولوژیکی گیاه
اکسین ها
اکسین ها جزء اولین گروه هورمونهای کشف شده هستند که وظایفی همچون تسریع در ریشه زایی گیاهان و ریزش گل های اضافی
درختان میوه را بر عهده دارند. مراکز عمده ساخته شدن اکسین بافتهای مریستمی انتهایی از قبیل جوانههای در حال باز شدن،
برگهای جوان، نوک ریشه، گلها یا گل آذین روی ساقه گلدار میباشد و نحوه انتقال آن در اندامهای جوان از باال به پایین و در
اندامهای پارانشیمی در داخل آوندهای آبکشی انجام میگیرد و در ریشه هم از نوک ریشه به سمت باالی ریشه صورت میگیرد.
مهم ترین عاملی که روی عملکرد اکسین ها تأثیر گذار بوده مقدار مصرف اکسین و یا غلظت هورمون مصرفی است. گاهی اوقات
یک اکسین معین عامل رشد و تقسیم سلولی است اما اگر همین ماده را در غلظت بیشتر بکار بریم، باعث مرگ و از بین رفتن گیاه
می شود. بنابر این در مصرف هورمون ها مخصوصاً اکسین ها غلظت مصرف اهمیت زیادی دارد. عامل دیگری که در روی عملکرد و
یا وظیفه خاص اکسین اثر گذار است سن فیزیولوژیکی گیاه مورد استفاده است. بسته به اینکه گیاهان در چه مقطع سنی قرار
گرفتهاند غلظت مصرفی اکسین و زمان القا آن با توجه به سن متغیر است و نتایج متفاوتی دارد. اما بطور کلی مهم ترین وظایفی که
برای اکسین ها شناخته شده است عبارتند از:
 تسریع در ریشه زایی
 عامل تُنُک کننده در محصوالت سال آور
 طویل شدن سلولها و اندامها
 فعال ساختن الیه زاینده و تولید بافت پینهای
 گل انگیزی و تولید میوه
 جلوگیری از رشد نرکها و پاجوشها
جیبرلین ها
نواحی عمده ساخته شدن جیبرلین در گیاهان برگهای مریستمی، نوک ریشه، بذرهای در حال رشد میباشد و انتقال این هورمون
در گیاهان کامالً بطور آزاد است.
مهم ترین کاربرد جیبرلین ها عبارتند از:
 طویل شدن سلولها و افزایش طول میان گرهها
 طویل شده وتشکیل ریشهها
 جایگزینی سرما در بذر
 رشد برگ
 شکستن دوره خواب جوانه
سیتوکینین ها
سیتوکنینها بطور عمده در مریستمهای انتهایی ریشه، گل آذینها و میوههای در حال رشد ساخته میشود. سیتوکنین ساخته شده
در نوک ریشه بوسیله شیره خام آوندهای چوبی و در بخشهای باالیی گیاه توسط آوندهای آبکشی بسمت پایین انتقال مییابد.
نقش سیتوکنین در گیاه:
 بزرگ شدن و طویل شدن سلولها: سیتوکنینها در مرحله طویل شدن سلول یا بزرگ شده آن تاثیر میگذارند ولی اینکه
اثر رونق بخشی یا باز دارنده است بستگی به اندام مربوط و نوع سایتوکینین و غلطت آن دارد.
 ایجاد جوانه گل و نمو آن: در برخی از گیاهان افزایش نسبت سایتوکنین به اکسین سبب پیدایش جوانهها و در نتیجه
شاخههای برگدار میشود.
 تشکیل ریشه: سایتوکنین با غلظت خیلی کم به تشکیل ریشه کمک کرده ولیکن در غلظت زیاد از تشکیل آن جلوگیری
میکند.
 پیری دیر رس: این هورمون پیری را در برگها با غلظت نسبتاً کم به تاخیر میاندازد و از ریزش گلها و برگها و میوها
جلوگیری میکند.
 تاثیر روی گل دادن: سیتوکنین باعث تولید گل در گیاهان روز بلند در شرایط روز کوتاه و برعکس میشود.
 شکستن دوره خواب بذر: سیتوکنینها در غلظت مناسب با جیبرلینها و نور قرمز خاصیت شکستن دوره خواب بذور حساس
به نور را دارد.
انواع سیتوکنین ها عبارتست از بنزیل آمینوپورین، زآتین و کینیتین.
بازدارنده های رشد
دسته چهارم از هورمون های گیاهی بازدارندگان رشد هستند که نقش متضاد بقیه هورمون ها را دارند. نقش سه دسته اول اکسین
ها، جیبرلین ها و سیتوکینین ها در تشویق گیاه به رشد و نمو است ولی ایندسته نقش جلوگیری کننده در رشد را دارند.
اتیلن
این هورمون که هورمون پیری نام گرفته است معلوم شده است که بصورت گاز اتیلن در بافتهای گیاهی شاخه شده و مانع از رشد
ریشه و ساقه گردیده و پیری و ریزش برگها را تسریع میکند و از طرفی نمو جوانههای جانبی را به تاخیر انداخته و اصوال همه
صفات خاص یک هورمون را دارا میباشد. اتیلن در شرایط عادی یعنی درجه حرارتهای معمول بصورت گاز است و ممکن است از
گیاه خارج شود و رشد و فعل انفعالهای فیزیو لوژیکی گیاهان مجاور را تحت تاثیر قرار دهد و برخالف سایر هورمونهای گیاهی که
در نقاط خاصی تولید میشوند این هورمون به صورت موضعی در هر نقطهای از گیاه ممکن است تولید شود و حرکت آن در داخل
بافتها بصورت انتشار گاز میباشد و تحت تنشهای فیزیکی در قسمتهای زیادی از گیاه ساخته میشود.
اثرات اتیلن در گیاه:
برگ بسیاری از گونهها در معرض غلطتهای بسیار کم اتیلن اپینایتی )گرایش به پایین( از خود نشان میدهد. اصوالً غلظت الزم
برای ایجاد اپیناستی خیلی کمتر از غلظتی است که برای ریزش برگ میشود.
زمین گرایی افقی: استفاده از اتیلن در برخی گیاهان که شاخههای آنها معموالً عمودی رشد میکند و زمین گرایی منفی دارد در
جهت افقی رشد میکند.
کاربرد در باغبانی:
-۱ رسیدن کامل و توسعه رنگ میوه روی درخت و داخل انبار .
-۲ در غلظت باال باعث تحریک و ریزش برگ و میوه میشود .
-۳ آغاز تشکیل جوانه گل را تحریک مینماید .
-۴ باعث تولید صمغ در بعضی از گونهها و هم آهنگ با آکسین از نمو جوانه جانبی جلوگیری مینماید .
-۵ بکاربردن اتیلن در روی میوههایی که هنوز به حد کامل نرسیدهاند مانند خرمالو، موز و طالبی باعث تسریع در رسیده میشود و
از طرفی باعث ترکیدن پوست میوهها میشود و مصرف آن باعث رنگ پذیری بهتر در گوجه فرنگی، مرکبات، هلو، انگور، گیالس، آلوو
آلبالو میشود .
-۶ استفاده از اتیلن حدود ۱۰ روز قبل از برداشت در غلظت باال باعث تحریک ریزش میوه میشود مانند میوههای سیب، گالبی،
گیالس، آلو و هلو .
-۷ اتیلن در آناناس باعث تولید گلدهی و بروز جنسیت در خیار بصورت عکس هورمون جیبرلین باعث افزایش تولید گل ماده نسبت
به گل نر میشود .
-۸ اتیلن در غلظتهای کم باعث تحریک جوانه زنی و در غلظتهای زیاد باعث جلوگیری از جوانه زنی میشود .
-۹ اتیلن بازار پسندی محصوالت مختلف را افزایش داده و در گوجه فرنگی از مرحله گرده افشانی تا زمانیکه سبز و بالغ میشود باعث
افزایش محصول میشود .
-۱۰ نظر به اینکه صرفه جویی در نیروی کار الزم در برداشت مکانیزه و رسیدن همزمان محصول یک امر مهم و موثر میباشد استفاده
از این هورمون مفید و حائز اهمیت میباشد.
-۱۱ مصرف این هورمون در اوایل پائیز در میوههایی هسته دار مانند هلو، گیالس، شکفتن جوانههای را به تعویق انداخته و از سرمای
بهاره محفوظ میدارد .
-۱۲ این هورمون میتواند جایگزین در طول روز باشد بطور مثال در پیاز خوراکی که جهت تولید پیاز نیاز به روز بلند دارد با مصرف
این هورمون میتوان آن را در شرایط روز کوتاه وادار به گلدهی کرد .
-۱۳ باتوجه به اینکه در صورت کمپوت سازی باید میوههای بدون دم باشند لذا استفاده از این هورمون در میوههایی مانند گیالس و
آلبالو حائز اهمیت است .
سایر موارد :
• اتیلن باعث افزایش میزان شیرابه در ختان کائوچو که در صنایع الستیک سازی اهمیت دارد .
• باعث کوتاهی دوره نونهالی در درختان میوه میشود .
• باعث افزایش مقاومت محصوالت انباری میشود .
• باعث افزایش تعدادشاخههای گل دهنده در گل داودی میشود